خداوند بزرگ را به شكرانه آن كه بشر را به «قرآن كريم» و «رسولِ عظيم» نواخت سپاسگزارم و بر پيامبر رحمت و آل و اصحابِ او درود بيكران مى‏فرستم.
اين قلم كه همواره به نقد ترجمه‏هاى موجود قرآن اهتمام داشت، پس از آن كه خود به شرفِ ترجمه نايل آمد، خامه خويش در قلمدان كرد كه مبادا چنين در نظر آيد كه در بيان نكته‏ها و ظرايف زبانى و معنايىِ تك واژگان، عبارات و آيات قرآنى، و در نگرش انتقادى در ارزيابى برخى ترجمه‏ها قصد و غرضى نهفته است. امّا اينك كه چندين سال از آن واقعه مى‏گذرد، به چند دليل قصد دارم ديگر بار نظرگاه‏هاى انتقادى خويش را ــ البته با در نظر گرفتن معيارهاى اصلى كه پيش از اين نيز به آنها پايبند بوده و چه بسا در طول سال‏ها و با مراجعه‏هاى مكرر، به آنها معتقد شده‏ام ــ منتشر كنم. نخست بايد بگويم كه پس از مطالعه پاره‏اى از نقدهاى انتشار يافته در سال‏هاى اخير، به اين نتيجه رسيدم كه برخى ناقدان محترم، پيش‏نيازهاى لازم براى نقد ترجمه را كه اصولاً نبايد از ظرفيت لازم براى ترجمه كمتر باشد، احراز نكرده‏اند. از اين روى، گاه مطالبى را اشتباه يا سهو پنداشته‏اند كه به هيچ‏وجه خطا محسوب نمى‏شوند، زيرا مسئله مورد اختلاف بوده و مترجم قولى را از ميان اقوال گوناگون برگزيده است، و گاه هم مسئله مورد اتفاق بوده ولى ناقدان در درك درست قضيه عاجز بوده‏اند. از آن‏جا كه قصد دارم در گفتارى جداگانه، گزارشى از ارزش و اعتبار علمىِ نقدهاى انتشار يافته بر ترجمه قرآن را تحت عنوانِ «نقدِ ناقدان» منتشر كنم، در اين مقال از ذكر نمونه‏ها صرف‏نظر مى‏كنم.
ديگر آن كه وقتى نخستين‏بار دل و ديده‏ام به انتشار ترجمه استاد مجتبوى روشن گشت و ديدم كه دقت در ترجمه قرآن كريم در آن جايگاهى والا دارد، بسيار احساس خوشوقتى كردم. پس از آن نيز ترجمه‏هاى استادان فولادوند و خرمشاهى، كه توفيق بازبينىِ واژه به واژه آنها را داشتم مرا خوشوقت ساخت. اين ترجمه‏ها دورنماى بزرگِ دقت هستند و از آن پس اگر مترجمى قصد داشته باشد قرآن كريم را ترجمه كند، قطعا مى‏بايد به نهضت آغاز شده دقت مترجمان سختكوش و نسبتا موفق‏تر امروز، در ترجمه متن متينِ مقدس توجه داشته باشد، به ويژه آن كه در اين راستا با رويكرد به نثر معيار همواره تلاش مى‏شد كه نگارش فارسى كمترين آسيب را ببيند. امّا با انتشار يكى ـ دو ترجمه در چند سال اخير، متأسفانه دوباره حسّ مى‏شود كه گام به گام به بازگشت به گذشته، احراز نكردن پيش‏نيازهاى لازم براى ترجمه قرآن، و قربانى كردنِ معانىِ دقيقِ تك واژگان و عبارات قرآنى و در يك كلام به بى‏دقتى نزديك‏تر مى‏شويم، و هيچ ترديدى نمى‏توان كرد كه اين قضيه از نگاه تيزبين پژوهشگران قرآنى پنهان نمى‏ماند و دير يا زود ارزش و اعتبار ترجمه‏هاى گوناگون را باز خواهند شناساند.
يكى از ترجمه‏هاى قرآن كه در سال 1380 هجرى خورشيدى طبع يافته، ترجمه خانم طاهره صفارزاده به دو زبان انگليسى و فارسى است، كه با عرض ارادت به ايشان، در اين مقال بخش فارسى اين ترجمه بر چند محورِ: 1) نثر پارسى 2) برابرگزينى (بيان معانى تك واژگان و الفاظ و مفرداتِ عبارات قرآن كريم) 3) تركيب عبارات و ساختار نحوى 4) اشكالات زبانى (صرف و اشتقاق) 5) فهم نادرستِ معانى و مفاهيم 6) منصوبات قرآنى 7) محذوفات مورد تحقيق قرار مى‏گيرد.
پيش از پرداختن به هر يك از موارد پيشگفته عنايت به سه نكته را ضرورى مى‏دانم. نخست آن كه اشكالات ترجمه حاضر، نه از حيثِ مصاديق و نه از حيث حجم و اندازه، به هيچ وجه منحصر به مواردى كه بيان مى‏شود نيست. ديگر آن كه پيش از هر چيز، از رويكرد انتقادى (نقد منفىِ اثر) كه لاجرم متأثر از رسم رايج و نيز با هيئت نقادى و ضرورتِ پرداختن به آن است، از مترجم گرانقدر مى‏خواهم كه اين ناچيز را معذور بدارند؛ چرا كه خداوند خود آگاه و گواه است كه اين بنده جز كسب رضاى او هيچ منظورى از نگارش اين مطالب نداشته و ندارم و اگر آن بزرگوار بر رأى و نظر بنده در باره اين ترجمه اعتراض دارند، همه يا بخشى يا حتى موردى از آن را مستدل و مستند به مبانى پذيرفته شده بيان دارند، قطعا آن را از صميم دل خواهم پذيرفت. البته هر نظرگاهِ سومى نيز درباره ترجمه و اين نقد مى‏تواند موجب پرمايه شدن اين تحقيق شود و كار و كارنامه نقد ترجمه و ترجمه پژوهى قرآنى را پربارتر سازد، چرا كه بى‏شك همه چيز را همگان دانند.
همچنين در پايان اين نقد، درباره آنچه كه ايشان «عيب عمده در ترجمه‏هاى قرآن مجيد» دانسته و پس از آن تحت عنوانِ «كاستى‏هاى ديگر» اين مبحث را پى‏گرفته‏اند، ابتدا معلوم خواهيم داشت كه آيا اشكالات عمده ترجمه‏هاى ديگر تنها و يا اصلاً همين است كه ايشان مى‏پندارند؟ آن‏گاه بررسى خواهيم كرد كه خود ايشان در جبرانِ اين نقايص تا چه حد توفيق داشته‏اند.

در آغاز بايد بر اين نكته تأكيد بگذارم كه اصولاً متنِ ترجمه شده، يك متن پيرو است، با اين بيان كه مترجم مى‏بايد ابتدا متن مبدأ را دريافته و در پديد آوردن متن مقصد به چهارچوب كلّى آن پايبند باشد. به عنوان نمونه يك متن ادبى را نمى‏بايد كوچه ـ بازارى، روزنامه‏اى يا به نثر معمول ترجمه كرد؛ چنان كه يك متن محض فلسفى را نيز نمى‏توان در قالب نثر رايج در ادبيات داستانى درآورد. حتى مترجمان متون مقدس در غرب نيز بر اين باورند كه در ترجمه تورات مى‏بايد به غناى ادبى و ارزش زبانى متن اصلى توجه داشت. اين قضيه امروزه آن قدر مبرهن و روشن است كه هرگونه سخنى درباره آن از مصاديق توضيح واضحات است. قرآن كريم نيز بى‏ترديد برخوردار از زبانِ ويژه‏اى است كه عالمانِ بلاغت طىّ ساليان دراز به تفصيل درباره آن سخن گفته‏اند. امّا در اين ميان نبايد فراموش كرد كه قلمِ خاكى و يا به قول مولانا «طبع خاك آلودِ» بشر، هرگز به پاى روح افلاكىِ كلام حق نمى‏رسد و نخواهد رسيد. از اين روى از انواع چاره‏انديشى‏هاى ممكن، تا يافتن چاره(هاى) بهتر، به عنوان يك شيوه (و نه آخرين و نه تنها و نه بهترين شيوه)، به اين نتيجه رسيده‏ايم كه دستِ‏كم مى‏توان به جاى زيبايى به مفهوم قرآنى آن، كه رمز اعجاز است، شيوايى را جايگزين كرد و در اين راه براى رعايت حالِ مخاطبان كه عموم مردمند، نبايد عنانِ خامه را چنان رها كرد كه ارزش واقعىِ متنِ مبدأ در حاشيه قرار گيرد و يا بر اعتبار حقيقى آن در نظر خواننده خدشه‏اى وارد شود كه مع الأسف اين كاستى در ترجمه خانم صفارزاده به چشم مى‏خورد، زيرا از يك سوى در كليت اثر هيچ‏گونه انسجام ديده نمى‏شود، و از ديگر سوى تك‏واژگان و عبارات فارسى از ارزش نوشتارى قابل توجهى برخوردار نيستند، كه براى معلوم داشتن اين حقيقت و مستند ساختنِ آن به نثرِ ترجمه، نمونه‏هايى از آن ذكر مى‏شود و علاقه‏مندان مى‏توانند با عنايت به ضوابط پيشگفته دنباله بحث را خود در ترجمه ملاحظه كنند.
الف) در ترجمه كلمه قدسىِ «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» آورده‏اند: «به نام خداوندِ نعمت بخشنده رحمگستر». البته در واپسين سخن به طور ويژه درباره معنى و مفهوم دو نام نيكوى خداوند: «الرحمن» و «الرحيم» سخن خواهيم گفت، امّا اين ترجمه افزون بر آن كه دقيق نيست، هيچ زيبايى ندارد.
ب) آيه 31 سوره بقره را اين‏گونه ترجمه كرده‏اند: «و آنگاه خداوند نامهاى اشياء و موجودات را به آدم تعليم فرمود؛ سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «حال اگر راست مى‏گوييد، مرا از ماهيّتِ دارندگان اين نامها با خبر سازيد».
ج) ترجمه واژه مقدس «ربّ» به «آفريدگار ـ پروردگار» در سلاست ترجمه خدشه‏اى جدى وارد كرده است؛ چنان كه با ثقل و سنگينىِ ايجاد شده، خواننده را به دشوارى مى‏اندازد، به ويژه آن‏جا كه اين لفظ بارها در آيه‏اى تكرار شده است (انعام، 158).
د) در ترجمه عبارت «فلا جناح عليه ان يطوّف بهما» (بقره، 158)، مرقوم فرموده‏اند: «مانعى ندارد كه بر آن دو طواف كند». اشكال نوشتارىِ نثر فارسى كه در عبارتِ «برآن دو طواف كند» نمود يافته، كه با سبك بلكه ساختار سر راست فارسى‏سازش ندارد؛ افزون بر آن كه چنين ترجمه‏اى از اساس نادرست است. توضيح اين كه از حيث نوشتارى هرگز در زبان فارسى متصور نيست كه بر چيزى طواف كنند، چرا كه طواف به دور يا برگرد يا پيرامون چيزى انجام مى‏شود و نه بر يا روى چيزى!و امّا نادرست بودن ترجمه به علت اين است كه در اين‏جا مراد از «طواف»، سعى (پيمودن راه به شيوه خاص بين دو مكان مقدس «صفا» و «مروه») است.
ه•• ) براى آن كه سخن به درازا نكشد، نمونه‏هايى ديگر به صورت خلاصه با ذكر آيه در ميان مى‏آيد: به كاربُردنِ فعل «نمودن» به جاى انجام دادن و كردن ( بقره، 160 اصلحوا، چنين ترجمه شده است: «اعمال بد خود را با اعمال نيك جبران نمايند»)، ( در آيه 11 سوره «ق»، «عِباد» به «مخلوقات انسانى» ترجمه شده حال آن كه به معناى بندگان است)، ( انزل / نازل فرموده شد، اعراف، 2 و 3 ـ «[اى پيامبر]، اين كتاب [مجيد] برتو نازل فرموده شد»، «[اى مردم[ از آنچه از سوى آفريدگار ـ پروردگارتان نازل فرموده شده»)، (فراهم فرموديم اعراف، 10؛ خلق فرموديم اعراف، 11 و شعراء، 166 و 169 كه در ترجمه آيه «ربّ نجّنى وأهلى ممّا يعملون» مرقوم داشته‏اند: «و آنگاه لوط عرض كرد: «آفريدگار ـ پروردگارا، من و خاندانم را از عذابِ همزيستى با اين قومِ زشتكار نجاتِ خير عنايت فرما»)، تركيب «نجاتِ خير» در آيه بعدى نيز آمده است)، («انصتوا» / سكوت را رعايت كنيد و گوش بدهيد)، (وأصلح بالَهم» / و امورشان را اصلاح به خير مى‏فرمايد: «محمد»، 2)، («قالوا» / قول دادند: محمد، 26)، (انّه كان توّابا / همانا خداوند آن توبه‏پذير مشفق و لطفگستر است»، («هُمَزه» / پشتِ سر بدگوى: همزه، 1)، («ينقلب» / روانه‏گردد: انشقاق، 9)، (انّك كادحٌ الى ربّك كدحا / اى انسان تويى كه در راه اطاعت آفريدگار ـ پروردگارت كوشا هستى و به فرمانش گوش فرا داشته‏اى). خواهشمندم عباراتِ «استغاثه‏گر»، «تكلّم نمى‏فرمايم»، «پديد مى‏فرمايد»، «استغاثه عرض كرد»، «يك‏جور خوراك»، «از جانب ما استدعا كن»، «پس آنچه بر شما امر فرموده شده»، «پوستش بدون لكّه است» و... در آغازين آيه‏هاى سوره بقره را نيز در كنار عبارات پيشگفته بگذاريد، تا معلوم شود كه اين ترجمه تا چه اندازه با يك نثر معيار مطابقت دارد.

با بررسى اين ترجمه به اين نتيجه مى‏رسيم كه مترجم محترم در معادل‏گزينى تك واژگان به‏ويژه نام‏هاى نيكوى خداوند كه مورد ادعاى ايشان بوده، دقت كافى نكرده‏اند. اين امر طبعا ناشى از اين است كه ايشان به پندارهاى ذهنى و دانسته‏هاى شخصى خود اعتماد داشته و به تفاسير و واژه‏نامه‏هاى قرآنى كه معانىِ مفردات الفاظ قرآن را با ژرفكاوى هرچه بيشتر بيان داشته‏اند مراجعه لازم نكرده‏اند؛ ضمن آن كه بسيارى از تك واژه‏ها كه نياز مبرم به ترجمه داشته‏اند، ترجمه نشده و عينا به كار رفته‏اند. در هر صورت فهرستى از واژه‏هاى كليدى و غير كليدى برخى از آيات قرآن كريم كه در اين ترجمه به نادرست وارد شده، براى ملاحظه و داورى خوانندگان فارسى زبان عرضه مى‏گردد.
1) در ترجمه واژه «حمد»، مرقوم داشته‏اند (شكر و ثنا)، درباره «ثنا» جاى درنگ است، امّا «شكر» اخصّ از «حمد» است و با توجه به تفصيلى كه عالمان بلاغت در اين باره گفته‏اند نيازى به تكرار دوباره آن نيست.
2) يقيمون / مداومت مى‏ورزند (بقره، 2).
3) أنزل / نازل فرموده شده (بقره، 4).
4) يجعلون / فرو مى‏برند (بقره، 19).
5) فأتوا / عرضه كنيد (بقره، 23).
6) تَسُؤْهم / ناراحت مى‏شوند (آل عمران، 120).
7) مُنزلين / براى كمك به شما فرو فرستاد (آل عمران، 124).
موارد پيشگفته به صورت گزينشى ذكر شد، امّا براى آن كه به طور روشمند به معانى تك‏واژگان در اين ترجمه توجه شود، به برابرهاى تك واژگان در سوره (ص) نظر كنيد:
1. عزّة / عناد، 2 (در حالى كه عزّت در مقام ذمّ، استعاره از حميّت و تكبّر و غرور و سركشى است، مگر آن كه عناد را براى آن تفسير فرض كنيم).
2. انطلق / ظاهر شدند، 6 (درست: به راه افتادند، رهسپار شدند).
3. اصبروا / طرفدارى كنيد، 6 (درست: بر پرستش معبودانتان پايمردى كنيد).
4. إنّ هذا لشى‏ءٌ يراد / كه توطئه و مقاصد بدى در كار است! 6 (درست: اين فتنه، انديشه‏اى از روى خواست و اراده است).
5. الملّة الآخرة / ديندارهاى سابق، 7 (درست: «ملّة» در اين جا به معناى دين و آيين و «آخرة» وصف آن و به معناى واپسين و آخرين است، يعنى واپسين آيين الهى).
6. ذكر / پيام الهى، 8 (درست: پند).
7. مُلك / مالكيت، 10 (درست: فرمانروايى، اختيارمندى، پادشاهى).
8. فَحَقَّ عِقاب / از مجازات مصون نماندند، 14 (درست: آن گاه كيفر مقرّر شد).
9. عَجّل / وارد ساز، 16 (درست: پيش انداز، به شتاب ده).
10. خصمان / دو نفر شاكى، 22 (درست: دو اصحابِ دعوا، دو نفر دادخواه).
11. بغى / تجاوز كرده، 22 (درست: ستم كرده، جور روا داشته).
12. ظنّ / تصوّر، 27 (درست‏تر: پندار، گمان).
13. ردّوها علىّ / آنها را بعدا بياوريد، 33 (درست: اسبان را نزدِ من بازآوريد).
14. ضغث / يك شاخه گياه، 44 (درست يك دسته گياهِ تر و خُشك / الحزمة الصغيرة من الكلأ والريحان. شاخه يكى است و در اين‏جا كه تعدد مراد است، افاده مقصود نمى‏كند).
15. ولا تحنث / ولى عهدت را نشكن، 44 (درست: سوگند خويش را مشكن).
16. أخلصناهم / انتخاب و تربيت كرديم، 46 (درست: جعلناهم خالصين لنا، اى بخصلةٍ خالصةٍ لا شوب فيها / ما آنان را با ويژگى ناب ويژه گردانيديم، كه همان يادكردِ آخرت باشد).
17. غساق / چركين و بدبو، 57 (درست: ما يقطر من جلود اهل النار / هر چيزى از قبيل زردابه كه از پوست دوزخيان بيرون زند و گنديده باشد. بنابراين، چركين و بد بو معادل صحيحى براى آن نيست، به ويژه آن كه تركيب عبارت نيز نادرست منعكس شده است).
18. ازواج / مشابه، 58 (درست: انواع گوناگون، كه ممكن است اصلاً مشابه نباشند. ازواج به معناى اجناس است؛ يعنى آنها مانند موارد پيشگفته انواع گوناگون ديگرى هم دارند).
19. قدّمتموه / فراهم آورديد، 60 (درست: پيش آورديد. «مَن قدّم لنا» را نيز به «هركس باعث و بانى اين عذاب براى ما شد» معنى كرده‏اند).
20. زاغت / پيدا نمى‏كند، 63 (درست: «زاغت» فعل لازم است و به معناى «برگشته است»، بر آنان «نمى‏افتد»، زاغت عنهم، أى مالت عنهم).
21. سوّيته / شكل و شمايل بخشيدم، 72 (درست: او را سامان دادم، راست و استوار پرداختم).
22. مِن روحى / و روحى در او دميدم، 72 (درست: از روحِ خويش در او دميدم).
23. فقعوا له ساجدين / شما به او تعظيم كنيد، 72 (درست: قعوا، يعنى سجده كنيد، به زمين درافتيد. فقعوا له، أى اسجدوا له. بنابراين، ترجمه درست و دقيق آيه اين است كه: براى او به سجده در افتيد / سجده كنان براى او به خاك افتيد).
24. فَسَجَدَ / اطاعت نمودند و به آدم تعظيم كردند ( پيشين و نيز ترجمه آيه 75).
25. متكلّفين / در اين باره تظاهر و تعارفى ندارم، 86 (درست: اهل تكلّف، مدعى دروغين شناخت، بر خود بستگان).
به ترجمه عبارات و تك واژگان زير نيز به عنوانِ نمونه توجه فرماييد: 1. بقره، 20: «يخطف / بگيرد». «أضاء لهم / رعد و برق بزند». «وإذا أظلم عليهم / برق متوقف شود و تاريكى همه جا را فرا گيرد». 2. بقره، 26: «لايستحيى / پروا نمى‏دارد!». 3. بقره، 33: «أنبأهم / آموخت». 4. بقره، 36: «اهبطوا / سقوط كنيد». 5. بقره، 44: «تأمرون / موعظه مى‏كنيد». 6. بقره، 61: «يخرج لنا / رزق و روزى قرار دهد». 7. بقره، 61: «تستبدلون / طلب مى‏كنيد». 8. بقره، 63: «رفعنا / نگاه داشتيم». 9. بقره، 68: «افعلوا: اطاعت كنيد». 10. بقره، 74: «انهار / چشمه‏ها». 11. آيه پيشين: «يخرج / تراوش مى‏كند». 12. آيه پيشين: «يهبط / به لرزه در مى‏آيد». 13. بقره، 78: «امّيّون / عوام». 14. بقره، 79: «كتاب / مطالبى» 15. بقره، 83: «انتم معرضون / معترضانه». 16. «كتاب / احكام» و...

اين ترجمه از حيث رعايت تركيب عبارات و ساختار نحوى متن نيز وضعى مخدوش دارد و كمتر آيه‏اى است كه در آن ساختارها در هم نشكسته و مترجم فارغ البال از رعايت تركيب عبارات ترجمه‏اى كاملاً آزاد ارائه نداده باشد. منظور آن نيست كه بايد در ترجمه متن مقدس كاملاً از نص عربى گرته بردارى شود، بلكه مراد آن است كه در مواردى كه ساختار نحوى معناى خاصى را افاده مى‏كند كه در فرض ديگرى آن معنى مستفاد نمى‏شود، بايد ترجمه به نحوى انجام پذيرد كه غرض خداوند، چنان كه شايسته است، در ترجمه نيز جلوه‏گر شود، در غير اين صورت معانى به درستى منتقل نمى‏شوند. براى آن كه معلوم شود كه در سراسر ترجمه تا چه حد به اين مهم توجه شده، از پراكنده‏گويى صرف نظر مى‏كنيم و تنها اشتباهات نحوى سوره زمر را به تفصيل مورد بررسى قرار مى‏دهيم.
1. در ترجمه آيه 2: «إنّا أنزلنا اليك الكتاب بالحق فاعبداللّه‏ مخلصا له الدين»، مرقوم داشته‏اند: «همانا اين كتاب را ما از منبع حق برتو [اى پيامبر] نازل فرموديم، پس پرستشگرِ خداوند باش و دين خود را براى او خالص و فارغ از ترديد بگردان». اين ترجمه از دو جهت اشكال دارد؛ نخست آن كه عبارتِ «بالحق» در آيه جار و مجرور و متعلق به «اَنزلنا» است؛ يعنى اين كتاب را به راستى برتو فرو فرستاديم، «بالحق» است، «من الحقّ» نيست تا دلالت بر صدور آن از منشأ حق داشته باشد؛ دوم آن كه عبارتِ «مخلصا له الدين» حال براى فاعل «اعبد» است، در صورتى كه در ترجمه به صورت عطف آمده است. ترجمه دقيق عبارت چنين است: «پس خداوند را چنان بندگى كن كه دين (پرستش) خويش را برايش خالص مى‏دارى».
2. در ترجمه عبارتِ «ما نعبدهم إلاّ ليقرّبونا إلى اللّه‏ زلفى» در آيه 3، مرقوم داشته‏اند: «ما اينها را به اين دليل مى‏پرستيم كه شفيع ما و واسطه نزديكى ما به خداوند باشند». اين ترجمه چند اشكالِ اساسى دارد؛ نخست آن كه نفى حاصل از «ما» را تنها در صورتى مى‏توان به ايجاب ترجمه كرد كه با يكى از اداتِ حصر (فقط، تنها و مانند آن) همراه باشد. از آن گذشته «يقرّبونا» فعل مضارع از باب تفعيل و به معناىِ «تا ما را نزديك بدارند» است. سوم آن كه معناى «زلفى» و تركيب نحوى آن به هيچ وجه در ترجمه لحاظ نشده است. علاوه بر اين، ايشان در ترجمه بخش پايانى همين آيه «إنّ اللّه‏ لايهدى مَن هوكاذبٌ كفّار»، وصفِ كَفّار را بر وصفِ كاذب مقدم داشته و از آن فاحش‏تر «كَفّار» را بر وزن فُعّال، جمعِ كافر قرائت كرده و فرموده‏اند: «خداوند كافرانِ دروغ پيشه را از هدايت خود محروم مى‏سازد»، در صورتى كه كَفّار به معناى قدرناشناس و ناسپاس است، زيرا كَفّار صيغه مبالغه و حتى بليغ‏تر از كفور است. از آن گذشته، اگر به فرض محال معناى كافر را نيز افاده كند، مفرد است.
3. در آيه 6، در ترجمه عبارتِ «يخلقكم فى بطونِ امّهاتكم خلقا من بعد خلقٍ فى ظلماتٍ ثلاث» نوشته‏اند: «شما را در رحم‏هاى مادرانتان خلق مى‏فرمايد، آفرينشى بعد از آفرينش ديگر [نطفه، علقه، مضغه] و در تاريكى‏هاى سه گانه». هيچ خواننده‏اى از اين عبارت جز اين را درنمى‏يابد كه سه عبارت: آفرينش در شكم مادر، آفرينشى پس از آفرينش ديگر و در تاريكى‏هاى سه‏گانه، كاملاً از هم گسسته و نامرتبط با يكديگرند و معناى آيه را به هيچ وجه افاده نمى‏كنند. ترجمه دقيقِ آيه چنين است: «شما را در شكم‏هاى مادرانتان با آفرينش‏هاى پياپى در تاريكى‏هاى سه‏گانه آفريد». در آيه هشتِ همين سوره «ليضلّ» به «باز دارد» ترجمه شده است.
4. در ترجمه آيه 11، نقش نحوىِ عبارت «مخلصا له الدين»، و در آيه 14 نقش نحوىِ «مخلصا له دينى» مراعات نشده است.
5. در ترجمه عبارتِ «لكن الّذين اتقوا ربّهم» در آيه 20، آورده‏اند: «امّا آنها كه از عدم اطاعتِ آفريدگارشان ترس دارند و پرهيزكارى مى‏كنند»، حال آن كه به شيوايى مى‏توان در ترجمه آن چنين آورد: «امّا آنان كه از پروردگارشان پروا دارند»، امّا مترجم همه ساختارها را در هم شكسته و عباراتى زايد در ترجمه آورده‏اند. در ترجمه عبارتِ «وعدَ اللّه‏» بدون توجه به منصوب بودنِ «وعدَ» آورده‏اند: «اين وعده الهى است» كه در جاى خود، در مقام بررسىِ منصوبات قرآنى در اين‏باره سخن خواهيم گفت.
6. در ترجمه عبارت «ثمّ يَجْعَلُهُ حُطاما» در آيه 21، مى‏نويسند: «و به صورت كاه شكننده درمى‏آيند». بديهى است كه «يجعلُه» فعل متعدى و «حطاما» مفعول آن است و ترجمه دقيق عبارت چنين است: «آن گاه آن را ريزه ريزه مى‏كند». تركيب عبارتِ «فتراه مصفرّا / آن گاه آن را زرد بينى» نيز در ترجمه لحاظ نشده و مترجم عبارت را «يهيج و يصفرّ / خشك و زرد مى‏شوند» ترجمه كرده‏اند كه به هيچ وجه درست نيست، بلكه زرد ديدن آن در عبارت اصلى نتيجه خشك شدن است.
7. در ترجمه آيه 22 نيز از هم گسيختگى فراوانى ملاحظه مى‏شود؛ علاوه بر اين كه در ترجمه عبارتِ «فهو على نورٍ من ربّه» آورده‏اند: «و انوار الهى از محضرِ آفريدگار ـ پروردگارش بر او مى‏تابد». اين عبارت بسيار سست است و معناى دقيقى را افاده نمى‏كند. مفهوم دقيق عبارت اين است كه چنين انسان‏هايى از جانب خداوند از نورى برخوردارند.
8. در آيه 23، در عبارتِ «اللّه‏ نزّل أحسنَ الحديث كتابا متشابها»، «كتابا» بدل از «احسنَ الحديث» است. به عبارت ساده، «احسن الحديث» كتابى است كه بخش‏هاى گوناگون آن به هم مى‏مانند، و «مثانى» هم بدل دوم است، امّا مترجم محترم مرقوم داشته‏اند: «قرآن كتابى است كه آيات آن از لحاظ جوهر و محتوا با هم شباهت دارند و مفاهيم آن تكرار مى‏شوند». چنان كه ملاحظه مى‏كنيد، به نقش نحوى هيچ يك از دو واژه «كتاب» و «مثانى» توجه نشده است. «الذين يخشون ربّهم» را هم در همين آيه به اهل ايمان ترجمه كرده‏اند، كه سستى اين ترجمه بر هر كسى پيداست. تركيب عبارتِ «ذلك هُدَى اللّه‏» را نيز بر هم زده و عبارت را اين‏گونه ترجمه كرده‏اند: «هدايت الهى در اين كتاب مجيد است». به تركيب عبارت «وَمَنْ يضلل اللّه‏» نيز توجه نشده و در ترجمه چنين آمده است: «كسى كه از هدايت الهى محروم شود». ترجمه ساده و دقيق عبارت اين‏گونه است: «آن كس كه خدايش بيراه گذارد». نقش فاعلى خدا به كلى ناديده گرفته شده است.
9. در ترجمه آيه 28: «قرآنا عربيّا غير ذى عِوَجٍ لَعَلّهم يتّقون»، مرقوم داشته‏اند: «و شايد در اثر مطالعه‏ى قرآن كه كتابى به زبان خودشان يعنى زبان عربى است و در محتواى مقدس آن نيز هيچ كجى و انحرافى وجود ندارد، پرهيزگارى پيشه كنند». به راستى در اين عبارات چه جايى براى نقش نحوى واژگان و عبارات متن مى‏توان يافت؟ بيشتر نحويان معتقدند كه در اين عبارت واژه «قرآنا» مفعول فعل محذوف «أنزلنا» است و «عَربيّا» و «غير ذى عوجٍ» دو وصف براى آن است. حال درنگريد كه مترجم محترم تا چه حد به اين تركيب و يا هر تركيب محتملِ مورد نظر پايبند بوده‏اند.
10. امّا داورى درباره ترجمه آيه 29 و حكايت درباره رئيس و مرئوس را كه مترجم محترم مطرح كرده‏اند، به خوانندگان وامى‏گذارم، زيرا پرداختن به آن از حوصله اين مقال بيرون است.
11. در آيه 32، عبارتِ «إذجاءه» اين گونه ترجمه شده است: «كه براى هدايتِ او نازل فرموده شده».
12. در آيه 35 در ترجمه «ليكفّرَ اللّه‏» به نقش لامِ تعليل و تأثير آن بر دو فعل «يكفّرَ» و «يجزىَ» هيچ توجهى نشده و آيه چنين ترجمه شده است: «خداوند بدترين اعمال آنها را با قلم عفو محو مى‏كند و آنها را براى بهترين اعمالشان پاداش عنايت مى‏فرمايد».
13. در آيه 36، حكايت «ومن يضلل اللّه‏» همان است كه پيش از اين به آن اشاره شد.
14. در آيه 45، در ترجمه عبارت «اِذا ذُكِرَ اللّه‏ وحده» چنين آورده‏اند: «وقتى موضوعِ توحيد و يگانگى خداوند مطرح مى‏شود»، حال آن كه ترجمه دقيق آن چنين است: «و چون خداوند به يكتايى و تنهايى ياد شود».
15. در آيه 46، بدون در نظر گرفتنِ نقشِ نحوىِ واژگانِ «فاطر» و «عالم» كه بدل از منادى هستند، عبارتِ «قل اللّهمَّ فاطرَ السموات والارض عالمَ الغيب والشهاده» را چنين ترجمه كرده‏اند: [اى پيامبر! [بگو: «بارخدايا، تو آفريننده‏ى آسمانها و زمين هستى و تويى آن داناى اسرار نهان و آشكار خلقت و مخلوقات»؛ حال آن كه ترجمه درست چنين است: بگو: بارخدايا، اى آفريننده آسمان‏ها و زمين، و اى داناى پنهان و پيدا...».
16. در آيه 47، در ترجمه عبارتِ «وَلَو أنّ لِلّذين ظلموا ما فى الأرض جميعا ومثله معه لافتدوا به من سوء العذاب يوم القيامة» بدون توجه به نقش «لَو» كه افاده امتناع مى‏كند، و بدون توجه به نقش تأكيدى «جميعا»، به نادرست از اين عبارت دارايىِ شخصى را مراد گرفته‏اند، حال آن كه منظور آيه تمامىِ دارايى‏هاى دنيوى است. معناى آيه چنين است: «و اگر هر آنچه در زمين است و مانند آن همراهش، از آنِ ستمكاران باشد [كه چنين امرى محال است]، به يقين از روىِ سختى عذاب روز قيامت، آن را بلاگردان خود سازند». اينك به ترجمه مترجم محترم توجه فرماييد: «در روز قيامت كافران و ستمكاران حاضرند تمام آنچه روى زمين مالك آن هستند و نيز علاوه بر آن هر چه باشد (در ترجمه «ومثله معه!») براى نجات از كيفر الهى فديه دهند». ظرايف خاصى نيز در اين آيه و آيات مشابه از حيث نحوى و زبانى و بلاغى وجود دارد كه به دليل وجود اشتباهات و لغزش‏هايى چنين ساده، به طريق اولى به هيچ يك از آنها توجه نشده است.
17. در آيه 48، در عبارتِ «سيئاتُ ماكسبوا»، «سيئات» را وصف «ماكسبوا» گرفته و ترجمه كرده‏اند: «در آن روز اعمالِ زشتشان بر آنها ظاهر مى‏شود»، حال آن كه ترجمه دقيق: «زشتىِ اعمالشان» است، زيرا اعمالشان از پيش بر آنان معلوم بوده و آنچه از آن غافل بوده‏اند، زشتىِ اعمالشان بوده است (نيز آيه 57).
18. در آيه 61، به نقشِ «باء» در عبارتِ «بمفازتهم» كه براى ملابسه است، توجه نشده و ضمن آن‏كه «مفازة» به «اعمال نيك» ترجمه گرديده، باء نيز به صورت سببى ترجمه شده است: «و خداوند به كسانى كه اطاعت الهى و پرهيزگارى پيشه كردند، به واسطه اعمال نيكشان، نجات خير عنايت مى‏فرمايد». ترجمه درست چنين است: «و خداوند پرهيزگاران را قرين رستگاريشان نجات مى‏دهد».
19. در آيه 69، در عبارتِ «وُضِعَ الكتاب وجِاْىآءَ بالنبيين والشهداء» به نقش نحوى «كتاب»، «النّبيين» و «الشهداء» كه نايب فاعلِ افعالِ مجهولِ «وضع» و «جِاْىآء» هستند، توجه نشده و افعال به صورت لازم ترجمه شده و پيرو آن هر سه واژه پيشگفته فاعل تلقى گرديده‏اند؛ چنان كه آمده است: «و در آن روز زمين به نور آفريدگارش روشن مى‏شود و كتاب اعمال در جايگاه قرار مى‏گيرد و پيامبران و گواهان حضور پيدا مى‏كنند...». ترجمه درست و دقيق آيه چنين است: «و زمين به نور پروردگارش روشن گردد و نامه اعمال را در ميان نهند و پيامبران و گواهان را در ميان آورند». در آيه 72، عبارتِ «خالدين فيها» و در آيه 73، «خالدين» حال هستند كه در هيچ يك از اين دو مورد نقش حال در ترجمه لحاظ نشده و هر دو تعبير بر عبارت پيشين عطف گرديده است. در ترجمه «قيل ادْخلوا أبواب جهنّم خالدين فيها» مرقوم داشته‏اند: «از درهاى جهنّم داخل شويد و براى هميشه در آن‏جا بمانيد»، در صورتى كه ترجمه دقيق عبارت چنين است: «گفته شود: به درهاى دوزخ ـ در حالى ـ درآييد كه در آن جاودانه خواهيد بود». در ترجمه «فادخلوها خالدين» نيز نوشته‏اند: به بهشت وارد شويد و در آن، جاودانه مقيم باشيد»، كه مى‏بايد چنين ترجمه مى‏شد: «جاودانه به آن‏جا درآييد».
20. در آيه 73 كه در شأن پرهيزگاران است، برخلافِ آيه 71 كه در شأن كافران است، پيش از واژه «فتحت» يك «واو» آمده است. در آيه 71 مى‏فرمايد: «حتى اذا جاءوهَا فتحت ابوابها»، امّا در آيه 73 چنين آمده است: «حتّى اذاجاءوهَا و فتحت ابوابها». مفسّران و آگاهان به نحو عربى معتقدند كه واو در اين آيه حاليه است، يعنى پرهيزگاران در حالى به آن‏جا برده مى‏شوند كه درهاى بهشت از پيش به شوق ورودِ آنان باز شده است. اين نكته نيز در اين ترجمه لحاظ نشده است. آنچه در ميان آمده، تنها پاره‏اى از لغزش‏هاى مترجم در زمينه نحو عربىِ عبارات قرآنى در سوره زمر بود كه ما فقط به همين مقدار به عنوان نمونه بسنده مى‏كنيم.

يكى ديگر از اشكالات اين ترجمه، بى‏توجهى به ساختار تك واژگان و مصادر اشتقاق آنهاست. به عنوان مثال، در بسيارى از موارد به لازم و متعدى بودن افعال و يا معلوم و مجهول بودن آنها توجه كافى نشده است. براى بيانِ مصاديق اين گونه لغزش‏ها نگاهى گذرا به ترجمه پاره‏اى تك واژگان روشنگر خواهد بود:
1) أنزل (نازل شده). اصولاً در سراسرِ ترجمه، تفاوتِ صيغه‏هاى مجهولِ «أُنزل» و «نُزّل» با صيغه معلوم «نَزَل» و نيز تعدّى و لزوم ناشى از آنها در فرضِ ماضى و مضارعِ افعال مورد توجه قرار نگرفته و تعبيراتى از قبيل «نازل فرموده شده» كه در ترجمه آمده است، از حيث لفظى و معنوى هيچ‏گونه زيبايى ندارد.
2) در آيه 16 سوره بقره، در ترجمه عبارتِ: «فما ربحت تجارتُهم» آمده است: «از اين رو معامله و داد و ستدشان بدانها سودى نمى‏بخشد». در اين عبارت، فعلِ «ربحت» لازم است و معناى دقيق و درستِ عبارت چنين است: «سودايشان هيچ سود نكرد»؛ امّا مترجم محترم از يك سو فعل را متعدّى فرض كرده (سودى نمى‏بخشد) و از سوى ديگر ضميرِ «هُم» ديگرى را مقدر گرفته تا تعبير «بدانها» را در ترجمه بگنجاند.
3) در آيه 17 سوره بقره، در ترجمه فعلِ «لايبصرون» آمده است: «چشم، چشم را نمى‏ديد». چنين ترجمه‏اى هيچ‏گاه براى اين فعل، دقيق و درست نيست، بلكه مقصود اين است كه: «آنان را در تاريكى‏هايى رهاساخت كه خود چيزى نمى‏ديدند».
4) در آيه 20 همين سوره، در ترجمه عبارتِ «لَذَهب بسمعهم وابصارهم» آمده است: «اگر خداوند اراده مى‏فرمود، قدرت شنوايى و بينايى آنها [در اثر رعد و برق] نابود مى‏شد»، حال آن كه فعلِ «ذهب» در اين عبارت با حرفِ «باء» متعدى شده و بايد آن را اين گونه ترجمه كرد: «قدرتِ شنوايى و بينايى آنان را از بين مى‏برد».
5) در آيه 24، دو فعل «لم تفعلوا» و «لن تفعلوا» فعل جحد هستند و ترجمه آنها به صورتِ «امّا اگر از عهده برنمى‏آييد و نمى‏توانيد سوره‏اى عرضه كنيد، كه محققا نمى‏توانيد» تُهى از اشكال نيست، بلكه ترجمه صحيح اين دو فعل با توجه به صرفِ آنها چنين است: «پس اگر چنين نكرديد و قطعا نتوانيد كرد».
6) در آيه 27، مترجم محترم واژه «ميثاق» را به «عهد» ترجمه كرده و اين گونه آورده‏اند: «[نافرمانان] كسانى هستند كه پس از عهد با خداوند، عهد شكنى مى‏كنند»، در صورتى كه زبان‏شناسان در تحليل صرفىِ واژه «ميثاق» گفته‏اند كه ميثاق اسمِ آلت و به معناى افزار پيمان است و يا اين كه مصدر ميمى به معناى استوار داشتن و بستن است. ترجمه دقيق اين عبارت چنين است: «آنان كه پيمان خداوند را پس از بستنِ آن مى‏شكنند».
7) در آيه 48، در ترجمه عبارتِ «لاتَجزِى نفسٌ عن نفسٍ» آمده است: «به هيچ وجه كسى به جاى ديگرى جزا داده نشود». در اين عبارت فعلِ «تجزى» هرگز به معناى جزا دادن نيست، بلكه به معناى كفايت كردن است. در ترجمه درست عبارت بايد گفت: «از دست كسى براى ديگرى كارى برنمى‏آيد»؛ «هيچ كس از ديگرى چيزى را كفايت نكند / كفايتى نكند»، از اين گذشته فعل «تَجْزى» لازم است و ترجمه آن به «جزا داده نشود» به اين معناست كه گويى فعل به صورت مجهول، يعنى «تُجزَى» قرائت شده است.
8) در آيه 59، در ترجمه عبارتِ «فبدَّل الّذين ظلموا قولاً غيرَ الّذى قيل لهم» مرقوم داشته‏اند: «امّا ستمگران و نافرمانان، آن سخن را تبديل كردند». اين ترجمه ترجمه‏اى كاملاً نادرست و بى‏ربط است. امّا از حيث تحليلِ صرفى، در نگاهِ نخست بايد گفت كه «بدّل» همواره به معناى تبديل كردن نيست، بلكه به معناى «جايگزين كردن» نيز هست و ترجمه دقيق آن در اين عبارت «جايگزين كردن» است. امّا از اين مهم‏تر، ترجمه عبارتِ «قولاً غيرالّذى قيل لَهُم» است. در هيچ زبانى چنين مقرّر نيست كه عبارتى چنين طولانى را به يك لفظ و واژه ترجمه كنند، زيرا ــ نعوذ باللّه‏ ــ اين تصور در ميان مى‏آيد كه مبادا در متنِ مبدأ حشوى راه يافته باشد، كه در كلام رسا و قدسى حق چنين احتمالى از بنياد خطاست. معناى دقيق و درست عبارت اين است: «و ستمكاران سخنى را غير از آنچه به ايشان گفته شده بود، جايگزين كردند».
9) در آيه 69، در ترجمه «تسرُّ الناظرين» آمده است: «رنگى كه بينندگان از نگاه به آن احساس نشاط كنند». نيك پيداست كه فعل «تسرُّ» متعدى و معناى دقيق آن «شاد مى‏كند»، «نشاط مى‏انگيزد» و... است، امّا مترجم محترم بدون توجه به نقشِ نحوىِ «ناظرين» كه مفعول و منصوب است، «تسرُّ» را به صورت لازم معنى كرده‏اند.
10) در آيه 75، فعلِ مضارعِ «يسمعون» به صورت ماضى ترجمه شده و اين داستان در همين آيه در ترجمه فعل مضارعِ «يحرّفونه» نيز تكرار شده و نقش «كان» كه در هر دو فعل «يسمعون» و «يحرّفون» مؤثر است مورد غفلت قرار گرفته است. ترجمه صحيح اين دو فعل چنين است: «مى‏شنيدند»، «تحريف مى‏كردند».
11) در آيه 93، در ترجمه فعل «أشربوا» كه مجهول و به معناى «بسرشتند» و «بياميختند» است، مترجمِ محترم آن را به صورت معلوم و به «سرشار شد» ترجمه كرده‏اند.
12) در آيه 96، فعلِ «يعمَّرُ» كه مضارع مجهول است و بايد چنين ترجمه شود: «اگر به كسى عمرِ طولانى دهند»، «اگر كسى عمرِ دراز يابد»، با تعبير «عمر كند» ترجمه شده است.
13) در آيه 102، در ترجمه دو فعلِ «يَضرُّهم» و «ولاينفعهم» آمده است: «به جاى سود براى آنان ضرر داشت»، حال آن كه تعبير آيه چنين است: «ويتعلّمون ما يضرُّهم ولاينفعهم». كه ترجمه آن اين گونه است: «و چيزى را مى‏آموختند كه به آنان زيان مى‏رساند و هيچ سودى به آنان نمى‏بخشيد».
14) در آيه 118، در ترجمه عبارتِ «أو تأتينا ءَايَةٌ» آورده‏اند: «چرا براى ما معجزه‏اى نمى‏فرستد». در اين‏جا نه به صيغه «تأتينا» كه فعل لازم است توجهى شده و نه به نقش نحوىِ «آيةٌ» كه فاعل آن است. ترجمه صحيح آن چنين است: «چرا براى ما معجزه‏اى نمى‏آيد».
15) در ترجمه بخش پايانى آيه 120، يعنى عبارتِ «مَالَكَ من اللّه‏ من ولىٍّ ولانصير»، واژه «ولىّ» به سرپرستى و واژه «نصير» به يارى ترجمه شده است: «از سرپرستى و يارى خداوند بى‏بهره خواهى ماند».

آنچه در ترجمه يك متن به ويژه متن مقدسى چون قرآن كريم مهم است اين است كه معانى از مقاصد اصلى خود منحرف نشوند و به درستى و با دقت هر چه تمام‏تر منعكس گردند؛ در غير اين صورت، ترجمه ما را به مفاهيم متن اصلى منتقل نخواهد كرد. مع الاسف، در ترجمه مورد نظر بسيارى از عبارات به طور نادرست فهم و منعكس شده‏اند كه هرگز قابل اغماض نيست. ما در اين بخش از مقال به پاره‏اى از اين موارد و تنها در يكصد آيه آغازين سوره بقره اشارتى خواهيم داشت.
1) مترجم محترم در آيه 25 سوره بقره، در ترجمه عبارتِ «وأُتُوا به متشابها» آورده‏اند: «و نعمت‏هاى مشابه ديگر نيز به آنها عنايت فرموده مى‏شود». اين‏جا اصلاً سخن از نعمت‏هاى مشابه ديگر نيست. به تعبير ديگر توجه شود؛ در اين عبارت قرآنى «نعمت‏هاى مشابه ديگر» بايد ترجمه ضمير «بِه» باشد، كه قطعا نادرست است، زيرا ضمير به رزق برمى‏گردد. ترجمه دقيق و درستِ عبارت چنين است: «و آن [روزى] را همانند و همگون در ميان آورند»، و يا: «آن روزى براى آنان همگون آورده شود».
2) در آيه 26، در ترجمه عبارتِ «فأمّا الّذين ءَامنوا فيعلمون أنّه الحقّ من ربهم» آمده است: «مؤمنان مى‏دانند كه [آن مَثَل هر چه باشد]، از جانب آفريدگار ــ پروردگارشان و براساس مصلحت است». اين ترجمه، ترجمه عبارت آيه نيست. اين عبارت را مى‏توان چنين ترجمه كرد: «امّا مؤمنان مى‏دانند آن [مَثَل] كه از جانب پروردگارشان است، حقّ است».
3) در آيه 29 در ترجمه عبارتِ «فسوّاهنّ سَبْعَ سمواتٍ» آمده است: «و هفت آسمان را پرداخت و سامان كامل بخشيد». اين ترجمه چند اشكال اساسى دارد؛ نخست آن كه مترجم محترم قطعا از آوردنِ دو فعلِ «پرداختن» و «سامانِ كامل بخشيدن» هدفى داشته‏اند كه از متن آيه چنين هدفى استفاده نمى‏شود، مگر اين كه جمله دوم را توضيحى فرض كنيم. ديگر آن كه مفعولِ «سوّى»، ضميرِ «هنَّ» است كه به لفظِ عامِ «سماء» برمى‏گردد، و «سبع سموات» مفعول دوم آن است و در ترجمه، اين تركيب رعايت نشده است. سوم آن كه به كار بردنِ دو فعلِ «پرداخت» در كنارِ هم (سپس به آفرينش آسمان پرداخت و هفت آسمان را پرداخت) بر سلامت و سلاستِ نثر خدشه وارد مى‏كند؛ چنان كه بايد در ترجمه دو فعلِ «استوى» و «سوّى» آن ظرافتى را كه صاحب قرآن با شگرفىِ تمام در ميان آورده است، به تفاوتِ آنها نيز توجه داشت. به هر حال ترجمه دقيق اين عبارت چنين است: «آن گاه آسمان‏ها را در هفت آسمان سامان داد» يا «و آنها را به هفت آسمان استوار داشت».
4) در تعبيراتى نظير «ونحنُ نسبّح بحمدك» [بقره، 30 [كه قراين بسيارى هم در قرآن كريم دارد، حرفِ «باء» افاده حال مى‏كند، ولى مترجم محترم در ترجمه هيچ يك از اين آيات اين نكته را مورد توجه قرار نداده‏اند. به عنوان مثال، آيه فوق را چنين ترجمه كرده‏اند: «و حال آن كه ما پاكىِ مطلقِ ذاتِ اقدست را شكر مى‏گوييم»! من از اين ترجمه معناى روشنى درك نكردم. پاكى مطلقِ ذاتِ اقدس الهى را شكر گفتن چه معنايى مى‏دهد؟! معناى درست اين عبارت چنين است: «حال آن كه ما با ستايش تو تسبيح مى‏گوييم».
5) در آيه 32، در ترجمه عبارتِ «انّك انت العليم الحكيم» مرقوم داشته‏اند: «همانا تو آن داناى منشأ حكمت هستى». البته اين امر ناشى از رهيافتى است كه در ترجمه نام‏هاى نيكوى الهى داشته‏اند، امّا عبارت قرآنى چنين معنايى را افاده نمى‏كند، بلكه مى‏خواهد بگويد: «تو هم دانا و هم حكيم هستى» يا «داناى حكيم» هستى. البته خداوند از خاستگاه حكمت نيز داناست، امّا از اين آيه چنين معنايى برنمى‏آيد.
6) در ترجمه آيه 36، ذيل عبارتِ «فأخرجهما ممّا كانا فيه» نوشته‏اند: «و آنها را از آن مقام [كه داراى سعادت الهى بودند] خارج كرد». راستى كدام فارسى زبان است كه بگويد: او را از آن مقام خارج كرد؟ مقصود آيه اين است كه آنان را از بهشت و يا از نعمتى كه از آن برخوردار بودند، بيرون كرد؛ مگر آن كه مقام را در اين ترجمه ديگر بار به جايگاه ترجمه كنيم!
7) در آيه 48، عبارتِ «لاتَجْزِى نفسٌ عن نفسٍ شيئا» چنين ترجمه شده است: «به هيچ وجه كسى به جاى ديگرى جزا داده نشود». ( شماره 7، اشكالاتِ زبانى).
8) در آيه 54، عبارتِ «فتاب عليكم» بدين صورت: «و خداوند توبه شما را پس از اين مى‏پذيرد» ترجمه شده است، حال آن كه اصلاً چنين نيست، زيرا حضرت موسى به قوم خود گفت: به ياد آوريد وقتى را كه شما چنين و چنان كرديد و چنان فرمان يافتيد، آن گاه شما به آنچه فرمان يافته بوديد عمل كرديد و خداوند نيز توبه شما را پذيرفت.
9) در آيه 60، در ترجمه عبارتِ «ولاتعثوا فى الأرض مفسدين» بدون توجه به تركيب عبارت آمده است: «امّا در روى زمين فتنه و فساد نكنيد». ترجمه دقيق عبارت چنين است: «و در اين سرزمين در تباهى نكوشيد».
10) در آيه 61، در ترجمه عبارتِ «ذلك بما عَصَوا وكانوا يعتدون» آمده است: «آنها ذاتا مردم عصيانگر و تجاوز كار بودند». اين ترجمه چند اشكال دارد؛ نخست آن كه معناى «ذلك» كه در سياق تعليل است در ترجمه منعكس نشده، و ديگر اين كه از ظاهر عبارت «ذاتا» استفاده نمى‏شود. ترجمه دقيق عبارت چنين است: «اين از سرپيچى آنان است و [نيز] از آن كه از حدّ مى‏گذشتند (تجاوزكار بودند)».
11) در آيه 61، ترجمه فعل «أُدعُ» به «استدعا كن»، چندان رسا نيست، به ويژه آن كه چندين بار در آيات بعدى تكرار شده است.
12) در آيه 69، در ترجمه عبارت «انّها بقرةٌ صفراء فاقعٌ لونها» هيچ يك از تركيب‏هاى مورد قبول مفسّرانِ بزرگ رعايت نشده و عبارت اين‏گونه ترجمه شده است: «ماده گاوى است زرد پررنگ، رنگى كه بينندگان از نگاه به آن احساس نشاط كنند» ( شماره 9، اشكالات زبانى).
13) در آيه 70، در ترجمه عبارت «انّ البقر تشابه علينا» آمده است: «تا با گاوهاى ديگر اشتباه نشود». چنين ترجمه‏اى هيچ‏گاه درست نيست، زيرا اولاً كاربُرد لفظ «تا» براى اين عبارت موجه نيست، بلكه بايد گفت: «براى آن كه»، و ثانيا مراد جنس گاوهاست، يعنى گاوها بر ما مشتبه شده‏اند و نمى‏توانيم از آن ميان گاوِ مورد نظر را باز شناسيم.
14) در آيه 83، ترجمه «ميثاق» به «قول» چندان رسا نيست؛ چنان كه در آيه بعدى مترجم خود نيز آن را به «پيمان استوار» ترجمه كرده‏اند.
15) در آيه 103، در ترجمه عبارتِ «ولو أنّهم آمنوا واتّقوا لمثوبةٌ من عند اللّه‏ِ خيرٌ» آمده است: «و اگر آنها ايمان مى‏آوردند و پرهيزكار مى‏شدند، پاداشى والا براى آنها نزد خداوند بود». در اين ترجمه به تركيب نحوى آيه توجه نشده و واژه «خيرٌ» به نادرست براى «مثوبة» صفت پنداشته شده، در صورتى كه آن خبر است. ترجمه درست آيه چنين است: «و اگر آنان ايمان مى‏آوردند و پروا پيشه مى‏كردند، به يقين پاداشى كه از نزد خدا [به آنان مى‏رسيد[ بهتر بود».
16) در آيه 105، در ترجمه عبارتِ «واللّه‏ يختصُّ برحمته من يشاء» آمده است: «ولى خداوند رحمت و لطف خود را به هر كس كه اراده فرمايد، مخصوص مى‏فرمايد». در اين عبارت كژتابى وجود دارد و به هيچ وجه رسا نيست. در ترجمه اين عبارت مى‏توان گفت: «و خداوند هر كه را بخواهد به رحمت خود اختصاص مى‏دهد»، يعنى ويژه رحمتِ خويش مى‏گرداند.
17) در آيه 108، در ترجمه عبارتِ «و من يتبدّل الكفرَ بالايمان» دو واژه كفر و ايمان جا به جا شده‏اند و آمده است: «مسلّما آنكه ايمان را با كفر مبادله كند». اوّلاً مبادله‏اى در كار نيست، بلكه مراد جايگزين كردن است، و فعل «يتبدّل» در اين جا تنها همين معنى را مى‏رساند. ثانيا اگر ايمان جايگزين كفر شود، نه آن كه ايرادى ندارد، بلكه مايه رستگارى است. در آيه جايگزين كردنِ كفر به جاى ايمان مذموم شمرده شده است.
18) در آيه 123، باز همان لغزشِ فاحشِ آيه 48 در ترجمه عبارت «لاتجزى» تكرار شده است ( شماره هفت / همين مبحث).

مراد از منصوبات قرآنى در اين جا آن دسته از تركيبات است كه نقش منصوب نحوى دارند، مانند حال، مفعول مطلق، تميز و غيره، كه به عنوان نمونه به توضيحى درباره حال و مفعول مطلق مى‏پردازيم:

مترجم، در بسيارى از موارد به نقش واژگان و يا عباراتى كه در آيات قرآنى حال را افاده مى‏كنند توجه نكرده و اين نقش را در ترجمه منعكس نساخته‏اند. ما در اين‏جا مواردى را به عنوان مثال مى‏آوريم:
1) مخلصا له الدين و عباراتِ نزديك به آن. در آيه 2 سوره زمر، در ترجمه عبارتِ «فاعبداللّه‏َ مخلصا له الدين» آمده است: «پس پرستشگر خداوند باش و دين خود را براى او خالص و فارغ از ترديد بگردان». در اين ترجمه عبارتِ «مخلصا له الدين» بر عبارتِ «فاعبداللّه‏» عطف شده است (نيز آيات 11 و 14 / همين سوره كه در آنها عباراتِ «مخلصا له الدين» و «مخلصا له دينى» عينا به همين شيوه ترجمه شده است). همچنين در آيه 29 سوره اعراف در ترجمه عبارتِ «وادعوهُ مخلصين له الدين» آمده است: «و خداوند را به دعا و نيايش بخوانيد و دين خود را براى او خالص بگردانيد» (نيز يونس، 22؛ عنكبوت، 65؛ لقمان، 32؛ غافر، 14 و 65؛ بيّنه، 5).
2) مصدّقا و عباراتِ نزديك به آن. در آيه 39 سوره آل عمران در ترجمه عبارتِ: «أنّ اللّه‏ يبشرك بيحيى مصدّقا بكلمةٍ من اللّه‏ وسيّدا وحصورا ونبيّا من الصالحين» آمده است: «[اى زكريّا] خداوند تو را به داشتن فرزندى به نام يحيى بشارت مى‏دهد، همو كه [در آينده[ وجودى را كه مخلوق كلام امر خداوند است، پيروى و تصديق خواهد كرد، و او خود بزرگى وارسته از هوس‏هاى دنيوى و پيامبرى از صالحان است». ملاحظه مى‏شود كه مترجم محترم بدون توجه به نقش نحوىِ «مصدقا»، و عباراتِ «سيّدا» و «حصورا» و «نبيّا» كه عطف بر «مصدّقا» هستند، ترجمه‏اى ارائه داده‏اند كه كاملاً ازهم گسسته است (نيز بقره، 41، 91 و 97؛ آل عمران، 50؛ نساء، 47؛ مائده، 46 و 48 و...).
3) در ترجمه آيه 4 سوره قيامت: «بلى قادرين على أن نسوّى بنانه» آمده است: «[البته كه ما قادريم] ما حتّى قادريم كه خطوط سر انگشتانش را [كه در انگشت نگارى، او را از افراد ديگر مشخّص مى‏كند] بر جاى خود منظم قرار دهيم». در اين عبارت «قادرين» حال از فاعل مستتر در فعل محذوف است و اصل عبارت اين‏گونه است: «بلى [نجمعها] قادرين»، ولى در ترجمه نقش نحوىِ آن به درستى منعكس نشده است.

1) تعبير «وَعدَ اللّه‏» چهار بار در قرآن كريم با نصبِ «وعد» آمده است كه مترجم محترم در هيچ يك از موارد به نقش نحوىِ آن توجه نكرده‏اند؛ چنان كه در ترجمه عبارتِ «وعدَ اللّه‏ِ حقّا» [نساء، 122] آورده‏اند: «همانا وعده خداوند حقّ است». به نظر مى‏رسد، اين ترجمه برگردانى از عبارتِ فرضىِ «إنّ وَعدَ اللّه‏ِ حقٌّ» باشد، در صورتى كه مفسّران و نحويان بر اين باورند كه در اين عبارت قرآنى، هر يك از دو واژه «وعدَ» و «حقّا» مفعول مطلق (تأكيد) براى فعل محذوف هستند، يعنى: «وَعَدهم وعدا و احقّهم حقّا». حتى اگر هم براى «حقّا» نقش ديگرى قائل شويم، چنان كه برخى ديگر از مفسّران بر اين عقيده‏اند، بازهم ترجمه مزبور مفهوم مورد نظر را نمى‏رساند. ترجمه درست عبارت چنين است: «خداوند آنان را به وعده‏اى راستين وعده داده است» (نيز يونس، 4؛ روم، 6؛ لقمان، 9؛ زمر، 20).
2) تعبير «سنّةَ اللّه‏» نيز چهار بار با همين تركيب در قرآن كريم تكرار شده كه در ترجمه آن به نصبِ «سنةَ» و معنايى كه افاده مى‏كند، توجه نشده و عبارتِ «سنةَ اللّه‏ فى الّذين خلوا مِن قبلُ» در آيه 38 سوره احزاب اين‏گونه ترجمه شده است: «اين سنّت الهى براى كسانى كه پيش از اين بوده‏اند، جارى بوده»، در صورتى كه «سنّةَ» مفعول مطلق (تأكيد) براى فعل محذوف است و اصل آن چنين بوده: «سنّ اللّه‏ ذلك سنّة» و يا عباراتى از اين قبيل كه امكان بيان آن به انحاى گوناگون وجود دارد (نيز احزاب، 62؛ غافر، 85؛ فتح، 23). به نظر مى‏رسد كه آنچه به عنوان نمونه بيان شد، به مدلولِ «مشت نمونه خروار» كفايت كند.

در اين ترجمه، در موارد گوناگون، الفاظ و عباراتى از قلم افتاده و ترجمه نشده‏اند. براى مثال، به ذكر مواردى از سوره بقره بسنده مى‏كنيم:
1) در آيه 25، در ترجمه عبارتِ «تجرى من تحتها الأنهار» و عبارات همانندِ آن كه بارها در قرآن كريم تكرار شده، مترجم محترم براى واژه «تحت» هيچ نقشى قائل نشده و عبارت را چنين ترجمه كرده‏اند: «كه در آنها نهرهاى آب روان است».
2) در آيه 31، در ترجمه «وعلّم آدم الأسماء كلّها»، لفظ «كُلّها» در ترجمه لحاظ نشده و چنين آمده است: «و آن گاه خداوند نام‏هاى اشياء و موجودات را به آدم تعليم فرمود».
3) درآيه 32، در ترجمه «إلاّ ما علّمتنا» مفعولِ «علّمتنا» كه ضمير «نا» است، از قلم افتاده و آمده است: «دانش ما در همان حدّى است كه تعليم فرموده‏اى».
4) در آيه 33، در ترجمه «أنبأهم بأسماءهم»، ضمير «همِ» دوم در ترجمه از قلم افتاده و عبارت اين‏گونه ترجمه شده است: «نامها را به آنها آموخت»، حال آن كه مى‏بايد چنين ترجمه مى‏شد: «نام‏هاى آن چيزها را به آنان آموزاند».
5) در آيه 36، در ترجمه «فأزلّهما الشيطانُ عنها» آمده است: «پس آنگاه شيطان [كه امر خداوند را شنيد]، هر دو را به لغزش عدم اطاعت كشانيد...» ملاحظه مى‏شود كه واژه «عنها» در ترجمه منعكس نشده است.
6) در آيه 54، «يا قومِ» را به «اى قوم!» ترجمه كرده و به كسره ميم كه دلالت بر حذف ضمير دارد توجه نكرده‏اند، حال آن كه بايد چنين ترجمه مى‏شد: «اى قومِ من».
7) در آيه 59، در ترجمه «قولاً غير الّذى قيل لهم» به عبارتِ «قيل لهم» هيچ توجهى نشده و در ترجمه آمده است: «آن سخن را تبديل كردند».
8) در آيه 61، در ترجمه «فادع لنا ربّك»، «لَنَا» در ترجمه لحاظ نشده و اين‏گونه آمده است: «از خداى خود بخواه». اين امر چندين بار تكرار شده است.
9) در آيه 72، در ترجمه «فادّارءتُم فيها»، «فيها» را در ترجمه لحاظ نكرده و چنين نگاشته‏اند: «و با يكديگر به مجادله و ستيزه پرداختيد»، حال آن كه بايد عبارتِ «درباره آن» نيز در ترجمه مى‏آمد.
10) در آيه 85، «فى الحياة الدّنيا» به «در دنيا» ترجمه شده و «حياة» در ترجمه لحاظ نشده است.
11) در آيه 102، در هيچ يك از دو عبارت «يفرّقون به بين المرء وزوجه» و «ماهم بضارّين به»، كلمه «بِهِ» در ترجمه منعكس نگرديده و اين‏گونه ترجمه شده است: «كه مى‏توانستند ميان زن و شوهر جدايى بياندازند» و «نمى‏توانستند به آدمها ضررى بزنند».
12) در آيه 105، ضمير «كم» در «من ربّكم»، ترجمه نشده و بدين‏صورت آمده است: «از جانب خداوند».
13) در آيه 108، در ترجمه عبارتِ «أم تريدون أن تسئلوا رسولكم كما سُئِلَ موسى من قبل» آمده است: «آيا مى‏خواهيد از پيامبرتان درخواست‏هاى [بهانه جويانه‏اى] بكنيد، چنان كه امّت موسى از او درخواست كردند». چنان كه مى‏بينيم، «من قبل» در ترجمه لحاظ نشده است.
آنچه در ميان آمد، درواقع بخشى از مباحثى است كه تنها نمونه‏هايى از آن ذكر شد، زيرا مباحثِ بسيار ديگرى نيز در اين ترجمه قابل درنگ است كه از آن ميان مى‏توان به: 1) معانى حروف، 2) افزوده‏هاى غير ضرورى 3) جدا نكردنِ افزوده‏هاى شخصى از ترجمه متن مقدّس. 4) چندگونگى‏هاى بى‏ضابطه، 5) ترجمه بسيار آزاد، 6) اشكالات ويرايشى، 7) ناديده گرفتن ظرافت‏هاى بلاغى و غيره تصريح كرد.
امّا در رابطه با نام‏هاى نيكوى خداوند (اسماء اللّه‏ الحسنى) كه مترجم محترم از آن به «فوقِ نيكو» تعبير كرده‏اند، تنها در ترجمه دو نام «الرحمن» و «الرحيم» در كلمه قدسىِ «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» درنگى مى‏كنيم و ساير موارد را به مجال ديگرى وا مى‏گذاريم. ايشان در ترجمه اين عبارت چنين آورده‏اند: «به نام خداوند نعمت بخشنده رحمگستر». از يك سوى بايد در نظر داشت كه هيچ‏گونه رسايى و شيوايى (فصاحت و بلاغتى) در اين ترجمه ملاحظه نمى‏شود، چرا كه در هر دو عبارتِ «نعمتْ بخشنده» و «رحمگستر» نوعى غرابت لفظى و نابرخوردارى از بسامد و پيشينه قبلى وجود دارد. بنابراين در ترجمه يكى از فصيح‏ترين و بليغ‏ترين عباراتِ جارى در ذهن و زبان يك فرهنگ، عبارتى را با اين پايه از غرابت (اگر نگوييم تنافر) در ميان آوردن، به راستى متضمن دو كم لطفى است؛ نخست نسبت به متنِ عبارتِ «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم»، و ديگر نسبت به طبع نابِ يك هزار و چندصد ساله پارسى‏گويان، اعم از زبان‏آورانِ بزرگ عرصه نظم و نثر، و نيز مردمانى كه به اين زبان سخن مى‏گفته‏اند. در نگاه و نظر اين ناچيز، ترجمه اين عبارت به «به نام خداوند بخشاينده مهربان» يا «به نام خداوند بخشنده مهربان» براى عبارتِ مقدّسِ «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» خاص شده و هرگونه جرح و تعديلى در آن جز از كم لطفى نشان ندارد. حتّى اگر بتوان ثابت كرد كه گونه‏اى نارسايى درآن است، حسّ بنده اين است كه بسامدِ بيش از هزار ساله آن در ذهن و زبانِ مردم اين نارسايى را نيز جبران مى‏كند. راستى چه توجيهى دارد كه لفظِ «بخشنده» را كه مفهومى كاملاً عام و فراگير دارد، به واژه «نعمت» مقيد سازيم و از بارِ معنايى اين واژه پُرگُهر بكاهيم؟ از آن گذشته در زبان عربى بايد در نگريست كه دو واژه رحمان و رحيم چه معنايى را افاده مى‏كنند. شايد سخن ابن‏منظور، زبان‏شناسِ مشهور عرب در اين‏باره از روشنگرىِ بيشترى برخوردار باشد كه در اين جا عين عبارتِ او را كه در لسان العرب آورده است ترجمه مى‏كنيم:
«خداوند رحمان و رحيم است. صفتِ نخست بر وزن «فَعْلان» پايه‏گذارده شده است، زيرا معناى آن كثرت (بسيارى) را افاده مى‏كند و اين از آن حيث است كه رحمت الهى همه چيز را فرا گرفته و خداوند «ارحم الراحمين / بخشاينده‏ترين بخشايندگان» است. امّا در رابطه با صفتِ «رحيم» بايد گفت؛ از آن حيث پس از رحمان قرار گرفته كه رحمان وصفى است منحصرا سزاوار و شايسته خداوند متعال، حال آن كه «رحيم» را براى ديگران نيز مى‏توان به كار برد. فارسى در اين باره مى‏گويد: برخى بر اين باورند كه در «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم»، رحيم از آن حيث پس از رحمان (با اين كه در تمامى معناى رحمت استغراق دارد)، آمده است كه تنها ويژه مؤمنان است (فقط مؤمنان مشمولِ آن مى‏شوند)، چنان كه خداوند متعال نيز مى‏فرمايد: «وكان بالمؤمنين رحيما». همچنين مى‏فرمايد: «اقرأ باسم ربّك الّذى خلق» به دنبال آن چنين آمده است: «خلق الإنسان من علقٍ» در اين آيات هم خاصّ پس از عام بيان شده است... زجاج مى‏گويد:... معناى رحمان «ذو الرحمة / دارنده رحمت» است؛ رحمتى كه در او به اوج خود مى‏رسد و پس از آن هيچ مجال ديگرى برجاى نمى‏ماند، چرا كه «فعلان» يكى از صيغه‏هاى مبالغه است، حال آن كه رحيم بر وزن فعيل به معناى فاعل است، چنان كه سميع را به معناى سامع و قدير را به معناى قادر دانسته‏اند... ازهرى مى‏گويد: وصفِ رحمان را جز براى خداوند نمى‏توان به كار بُرد... و رحمان كسى است كه رحمتِ او شامل همه چيز شود؛ بنابراين نمى‏توان اين وصف را براى غيرِ خدا به كار بُرد... ابن عباس مى‏گويد: هر دو اسم رحمان و رحيم به معناى «رقيق / مهربان» هستند كه هر يك از آنها در بيان اين وصف بيشتر از ديگرى بر منظور و مراد دلالت دارد و رحمان به معناى رقيق است و رحيم به ذاتى گويند كه آفريدگان خود را از روى مهربانى به روزى بنوازد. حسن بصرى مى‏گويد: رحمان براى غير خدا وصفى ممتنع (ناشدنى) است؛ بنابراين نمى‏توان غير خدا را رحمان خواند، امّا «رجلٌ رحيم» مى‏گويند. جوهرى مى‏گويد: «هر دو اسم رحمان و رحيم از رحمت مشتق شده‏اند و در زبان عربى نمونه‏هايى هم براى آن مى‏توان مانند «نديم و ندمان» ذكر كرد...». ( لسان العرب / ذيل واژه رحم).
حال با توجه به آنچه گفته شد، به آسانى مى‏توان قضاوت كرد كه ترجمه رحمان به «نعمت بخشنده» و ترجمه رحيم به «رحمگستر» تا چه حد دقيق است. در ضمن بايد در نظر داشت كه نام‏هاى الهى در قرآن كريم از آن دسته واژگانى هستند كه در زبان فارسى كمتر مى‏توان براى آنها برابرِ فراگيرترى پيدا كرد كه تمامىِ معناى آنها را افاده كند. از اين روى بيشترين دقت بايد از يك سوى به اين امر تعلق گيرد كه نزديك‏ترين برابرها برگزيده شود، و از آن مهم‏تر، بايد به بسامد برابرها در زبان مقصد در طىّ سده‏ها نيز توجه داشت.